TXAKOLIRI BURUZ ASKO HITZ EGITEN, BAINA ZEIN DIRA JATORRIA (I. ZATIA)
Badakigu, aztarnategi ezberdinetan kontserbatu diren landareen aztarnekin egindako ingurumen-arkeologia eta arkeobotanika azterketetatik, Burdin Aroan dela (K.a. lehen milurtekoan), edo erromatarren garaian, noiz, lehen aldiz Euskal Herrian, mahatsa, pikua, olibak, mertxikak, aranak edo morelloak bezain ohikoak diren fruituak dokumentatzen dira. Hain justu, mahatsondoa, olibondoa eta pikondoa etxekotu ziren lehen fruta-arbolen artean egon behar zuten, agian sagarrondoarekin, aranarekin, gereziondoarekin eta madariarekin batera.
Arboladitzak emandako etxekotze horri ekiteko teknikak, bestela ezin zen bezala, Ekialde Hurbilean sortu ziren, zereal-nekazaritzaren hastapenak gizakien elikadurarentzat suposatu zuen iraultza handiaren ostean.
Arborikultura asko hedatu eta garatu zen Mediterraneoko eremuan zehar erromatarren eskutik. Horrela, harrezkero fruitu onak dituzten zuhaitz horiek hautatu eta gure onurarako bikoiztu ahal izan ditugu klonak erreproduzituz.
Erromatar armadak fruitu horietako asko kontsumitzeak eta baketzearen ondoren merkataritzaren orokortzeak eragin behar izan zuen haien hedapenean, Erromatar Irungo aztarnategian, portu eremua zegoen tokian, gaur egun Santiago kalea deitzen den lekuan baieztatu denez. Mahatsondoa –Vitis vinifera– zegoen Oiasso zaharreko portura iristen ziren produktuen artean, nahiz eta benetan zaila den jakitea aurkitutako haziak euskal eremuan landutako landareei edo merkataritzaren bidez inportatutako mahatsei dagozkien.
Mahatsaren definizioak barnean hiru eta lau ale artean gordetzen dituen baia oboide edo esferiko baten formako fruitu mamitsu gisa deskribatzera garamatza. Botanikariek ez dute arazorik beste espezie batzuekin identifikatzeko, baina bereizketa hori ez dago hain argi etxekoa eta basa azpiespezieak bereizteko orduan. Mokorik gabeko hazi txikiak eta, beraz, bere sestran biribilduagoak, basa-mahatsondoari dagozkiola kontsideratu ohi da, eta pipi handiagoak eta luzangakoak, moko batez bukatzen direnak, landutako mahatsondoari dagozkio. Zentzu honetan, azpimarratzekoa da Ebro bailarako Nafarroan dagoen Los Cascajos aztarnategi neolitikoak emandako informazio bat. Aire zabaleko bizileku honen ezaugarria da, besteak beste, Iberiar penintsulako iparralde osorako mahats-ale baten (Vitis sylvestris) aurkikuntzarik zaharrena eman izana, ziurrenik bertan bizi zen giza taldeak bere kontsumorako bildutakoa. , K.a. 5.000 ingurukoa. Aurretik, eta Ebroko Erriberako eremuan ere, Nafarroako Gorteetako Burdin Aroko herrigunean, mahats-hondakin makro-hondakin bat aurkitu zuten jada. Basa-mahatsondoa Mediterraneoko eremuan modu naturalean garatzen den espeziea da, eta horrek ez du eragozten klima-eskualde zorrotzagoetara egokitzea, olibondoak baino hobeto jasaten baititu hotza eta hezetasuna. Horrela, Vitis vinifera sylvestris azpiespezieak Atlantiko penintsulako eremu handiak kolonizatu zituen antzinatik.
Europari erreparatzen badiogu, ordea, Frantzian mesolito garaiaz geroztik mahasti basatiak aurkitzen ditugu, nahiz eta laborantza gisa bere etxekotzea ezin izan zen dokumentatu Burdin Arora arte, ziurrenik Kosta Mediterraneoko eremuan kokatutako greziar kolonizatzaileek sartuta. ‘Azur. Greziarrak ere Empurias, Tarragonako kolonizatzaileak izan ziren, s. Berak. C. landare honen laborantza hedatu zuen, bere egoera basatian ezagutzen dena Neolitotik aurrera behintzat, lehen ikusi dugunez.
Isurialde atlantikoari dagokionez, Bidasoako itsasadarrean Vitis polen bi ale identifikatu dira, orain arteko 2700. urtekoak. Hala ere, mahatsondo-haziak bere horretan ez dira dokumentatu s. I Kristoren atzetik, Oiassoko portuan, egungo Irungo, merkataritza jarduerei lotua.
